लोकबहादुर सुनार

नेपालमा जातीय विभेद र जात व्यवस्था जब्बर रुपमा रहेको छ । जुन देशमा जातको आधारमा समाजको निर्माण गरिएको हुन्छ, त्यो देशको समाज सबैभन्दा विभेदयुक्त हुन्छ र पछिडिएको हुन्छ । त्यसको एउटा उदाहरण नेपाल हो । भारत पनि अर्को दरिलो उदाहरण हो । यस आलेखमा हामी यसै विषयमा सोधिखोजी गर्ने प्रयासमा छौं । मान्न त दक्षिण एसियालाई धेरै मानवशास्त्रीहरुले मानव जातिकै उत्पत्तिको थलो मानेका छन् ।

तर इतिहासका दस्तावेजहरुले त्यो कुराको पुष्टि गर्दैनन् । दक्षिण एसियामा आर्यहरुको प्रवेश हुनुभन्दा पहिलेको साहित्य प्राप्त नभएकोले मानव जातिकै उत्पति एसियामा भएको प्रमाण मिल्दैन । आर्यहरुको प्रवेश भन्दा पहिले दक्षिण एसिया मूलतः हालको भारतमा द्रविड र आष्ट्रिक मुलका विभिन्न जातिहरुको बसोबास र सभ्यता रही आएको कुरामा सबै विद्धानहरु सहमत छन् । ती जातिहरुबीच आदिम कविला समाज र दास युगका चरणहरु कसरी विकसित भए भन्ने बारेको अनुसन्धानमा समस्याहरु छन् ।

तर उनीहरुले सिन्धु घाँटी (उपत्यका)मा निर्माण गरेको हरप्पा र मोहनजोदाडोको सभ्यता (ईपूर्व ३२२५,ईपू २७५०) साक्षिको रुपमा उपस्थित छ । भारतीय समतल भूमि र उष्णकटिबन्ध क्षेत्र भएकाले यहाँ द्रविड र आष्ट्रिक मुलका जातिहरु कालो, रातो र पहेँलो वर्णका थिए । उनीहरुको नाक चुच्चो, कपाल कालो र टाउको थेप्चो थियो । आर्यहरुले शित प्रदेशबाट यात्रा सुरु गरेकाले उनीहरुको रङ गोरो, कपाल खैरो, नाक धारिलो र टाउको लाम्चो थियो । भारतमा उनीहरु इरानतिरबाट प्रवेश गरेको भन्नेमा धेरैमा समान मत रहेको छ ।

इसापूर्व ३,००० तिर अर्थात् करिव ५,००० वर्ष पहिले आर्यहरु भारत प्रवेश गरी त्यहाँको सामाजिक र आर्थिक जीवनमा हस्तक्षेप गरेको पाइन्छ । दक्षिण एसियाली उपमहाद्धिपको र संसारकै पुरानो संकलित ग्रन्थ ऋग्वेद हो । जुन आर्यहरुद्धारा रचिएको ग्रन्थ हो । यसको चरनाकाल ईसापूर्व (१५००–१०००) मानिएको छ ।

ऋग्वेदको रचनाकाल यही समय मानिएपनि यसमा भारतमा आर्यहरुको प्रवेशपछि आर्यहरुकाबीच पहिले देखि नै प्रचलित कम्तीमा ५ हजार वर्ष अघिदेखिका धारणाहरु संकलित छन् । आर्यहरुबीच मौखिकरुपमा एक पुस्ताबाट अर्को पुस्तामा सर्दै आएका ऋग्वेका मन्त्र वा भनाईदहरुलाई नै ईसापूर्व १५००–१००० को बीचमा संकलित र सम्पादित गरिएको थियो । त्यसलाई संकलन र सम्पादन गर्ने काम ब्यास ऋषिले गरेकाले उनको नाम वेदव्यास रहेको भन्ने अनुमान धेरैको रहेको छ ।

ऋग्वेदको दश मण्डलमध्ये दशौं मण्डलमा वेदब्यासकालीन धारणा र मान्यता रहेको मानिएको छ । ऋग्वेदका अघिल्ला मण्डलहरुका ऋचाहरुमा कतैपनि वर्ण व्यवस्थाको उल्लेख छैन । तर पछिल्लो दशौं मण्डलमा पुगेपछि मात्र ‘त्यस वीर पुरुषको मुख ब्राहमण, हात क्षेत्री, जांघ वैश्य र खुट्टा शुद्र थिए’ भनि उल्लेख भएको पाइन्छ । यसको अर्थ हो, ईसापूर्व १००० देखि पछि नै वर्ण व्यवस्थाको जग बसाइएको थियो ।

भारतमा आर्यहरुको प्रवेश (ईसापूर्व ३०००) पछि स्वभाविकरुपमा सामाजिक र राजनीतिक प्रभुत्वका लागि उनीहरुले यहाँका द्रविड र आष्ट्रिक मुलका जातिहरुको सभ्यतामाथि आक्रमणको सिलसिला सुरु गरे । आर्यहरुको वर्णमा रङ गोरो र अरुको वर्ण रङ रातो, पहेंलो र कालो भएकोले आर्यहरुको विजयको सिलसिलासँगै गोरो बाहेकका रङका जातिहरुलाई घृणा गर्ने आर्यहरुको अहंकारको रुपमा सुरुवात भएको कुरालाई सजिलै बुझ्‌न सकिन्छ । त्यसैले सुरुमा वर्ण शब्दको प्रयोग विभेदको अर्थमा मात्र भएको थियो ।

भारतीय समथर भूमीमा आर्यहरुको राज्य स्थापनासँगै आर्यद्धारा शासित दास व्यवस्थाको सुरुवात भएको हो । जनसंख्याको वृद्धिसँगै आर्य कविलाहरुको विभाजन र उनीहरु बीचको युद्ध पनि सुरु भएको हो । अनार्य कविलाहरुसँगको लगातारको युद्ध अनि अनार्यहरुलाई आर्यकरण गर्ने प्रकृयासँगसँगै युद्धमा पराजित आर्य कविलाहरु र अनार्य कविलाहरु दासमा फेरिने क्रम अगाडी बढ्यो । दास व्यवस्था जति जति अघि बढ्यो त्यति त्यति समाजका आवश्यकताहरुपनि बढ्दै गए । त्यसपछि श्रम विभाजन झन बढाउनु पर्ने भयो ।

दास व्यवस्थामा नै श्रम विभाजनको व्यापकता र विविधता अन्यत्र जस्तै यहाँ पनि भयो । स्वभाविकरुपमा विजेता आर्यहरुको राज्यले आर्य वा अनार्य मुलका दासहरु र पराश्रित आर्य र अनार्य कविलाहरुका जनसमुदायबाट सबै श्रमजन्य कामहरु गराउन थाल्यो । श्रम विभाजनाको यही सिलसिलामा नै पुरोहित, ज्ञान, शिक्षा आदि बौद्धिक काम गर्ने ब्राहमण, सैनिक शासकीय काम गर्ने क्षेत्री, पशुपालन, खेती र व्यापार गर्ने वैश्य, शिल्पकारी र सेवाको काम गर्ने शुद्र गरी चार वर्णको विभाजन गरियो ।

यसरी ब्राहमणद्धारा शासित आर्य राज्यले वर्ण विभाजनलाई विस्तारै धर्मको रुप दियो । र यसले ब्राहमण धर्म (चार वर्ण) र जीवनका चार आश्रम भएको वर्णश्रम व्यवस्थाको जग बसाल्यो ।

सुरुमा रङको अर्थमा मात्र प्रयोग भएको वर्ण शब्द वर्णाश्रम धर्मसम्म आइपुग्दा सामाजिक र मर्यादा श्रम समूहको पहिचान दिने अर्थमा फेरियो । सबै दासहरु शुद्र थिए, तर सबै शुद्रहरु दास थिएनन् । दासलाई किन्न, बेच्न, मार्न अर्थात् बोल्ने पशुकोरुपमा ब्यवहार गर्न सकिन्थ्यो तर शुद्रलाई भने नियुक्त गरिएको श्रमसेवामा मात्र लिइन्थ्यो । शुद्रहरुको स्थान दासहरुको भन्दा गुणात्मक अर्थमा नै माथि थियो । लामो समयसम्म शुद्र शब्द ती सम्पूर्ण श्रमजीवी वर्गको साझा वर्ग नाम थियो । जो माथिल्ला ३ वर्णको सेवामूलक र शिपमूलक श्रम गर्थे ।

संसारको इतिहासलाई हेर्दा दक्षिण एसियामा रोम, ग्रीस वा चीनको जस्तो विशाल र क्रुर दासराज्यहरु भेटिँदैनन् । यसको कारण सम्भवतः यही थियो कि वर्ण व्यवस्था कायम गरिसकेपछि भारतमा सेवामूलक काम गराउन सिँगै बस्तीलाई नै दासमा परिणत गराउन आवश्यक नै भएन । बरु त्यस्ता कामहरु अन्त जुन दासहरुले गर्थे, भारतमा धेरै यस्ता कामहरु शुद्रबाट नै कम कठिनाइका साथ ब्राहमण राज्यले लिन सक्थ्यो । यसरी वर्ण व्यवस्था खडा गरिएपछि एकहजार वर्षसम्म पनि त्यस वर्ण व्यवस्थाभित्र छुवाछुत प्रथा लादिएको थिएन ।

सबै वर्गका व्यक्तिहरुले शास्त्रहरु पढ्ने गर्थे । योग्यता र शासक वर्गको स्वीकृतिमा वर्ण परिवर्तन पनि गर्न सक्थे । शुद्र वा वैश्य वंशका विशेष साहसी प्रतिभाहरुलाई वर्ण नै परिवर्तन गरी शासक वर्गले आफ्‌नो ब्राहमण र क्षेत्रीय वर्णमा सामेल गराएका उदाहरणहरु शास्त्रमा पाइन्छन् । वर्णाश्रमी ब्राहमण सुरुमा ब्राहमण धर्म मान्दथियो । पछि पारसवासीले सिन्धुघाँटीको वरपर बस्नेलाई हिन्दुजाति र तीनको धर्मलाई हिन्दु धर्म भन्न थालेपछि नै समयक्रममा ब्राहमण धर्मलाई हिन्दु धर्म भन्न थालियो । पारसी भाषामा ‘स’ को उच्चारण ‘ह’ भन्ने भएकोले सिन्धुलाई हिन्दु भन्न थालियो ।